Kultura taro sa o manushikannipa arakhipe pe prekalo tardicionake khelipa, folklori thaj manushikane sheja. Sar em ko sa o segmentija tari pli kultura rromani kultura thaj tardicionake kheloba sikavi soj specifichno rromano okoleja soj sar karakteri taro manusha thaj than ano kova djivdinen. Odova em but dićhola prekalo tardicionalno sheja.
Sociolog thaj romolog Djokica Jovanovich phenol kaj naje arhaicno amalipa kova naje ole plo kheliba, odova kheliba, kana ulo sine ola magijake bucha. “Sa o amalipa, culture isi olen plo kheliba. Odova nashti ulavipe tari muzika thaj e muzika naje ulavdi taro kheliba. Khelibaja ovol po zoralo phaniba taro jek amalipa. O manusha tada po pashe, tolerantno thaj ovola buti thaj solidarnost. Kheliba but importantno basho odova phanipa, em but rromano. Thaj oleste isi plo specifichnost. Akate isi but orijentalno ko rromano kheliba, so po but djna ko jugo, po but orijental. Dji kaj djivdindjum ki Makedonija, dikhavaj rromane bijava ano kola isi orijentalno shtimung. Ki Rusija isi khanchi aver, but kolorija, odola jagalje kolorija ko fustanija. Odola bare jaga taro odola meshime emocije kana odova pratinipe. Ko shpanijake RRoma isi flamenco. Odothe isi jek tragika ko khelipa”, phenol o Jovanovich.
Dragoljub Ackovich, sherutno thj osnivachi taro Muzej tari rromani kultura thaj manush ko than tari Kancelarija basho manushikano thaj minoretetijengo hakaj phenol kaj rromano shaipa taro kheliba, srbikane da horija, isi elementija taro rromanipa. “Odova shaj te pendjaripe. Soske o Rroma shaj te khelen numa te gilaven savena muzikaja: evropako kan ulavi trishtarengo, shtarshtarengo takti thaj oftoto kotor taro takti, rromano kan kerol diferencija ko deshushovto thaj trijandudujto takti thaj oleske but ko kolaj”.
O Ackovich phenol kaj nesave taro po pendjarutne rromane kheliba „Cigančica“ i „Vašarsko kolo“. “Pendjarutno “Vasharsko kolo” rromano horo. Batakanda huljavdja rromano ritam, rromano takti thaj odothe naje nisavi diskusija, nashti phena kaj odoja naje rromani. Odova so ola na kerdja Rrom, bashi mande naje nisavo veza. Pendjarutno kemandjina Aleksandar Shishich komnponuindja but rromane-rumunsko horija kola avdive bashalena pe sar manushenge horija. But muzikantija komponuindje rromane horija, sar soj kemandjia Boban Kostich numa Stevo Todosievski”.
Ko Nishi 1948. ulo rromano Kulturako-artistikano amalipa “Iba Ademovich” kova lilja anav premalo em pendjarutno rromano heroji partizani. Taro 1972. bersheste akava kulturako-artistikano amalipa bajrola ko Amalipa basho sikljoviba, kultura thaj socijalno puchipa “Rrom”. Avdive ko Nishi naje nijek aktivno rromano kulturako-artistikano amalipa numa folklorno sekcija. “Mande sineman folklorno sekcija, koja kerdjum prekalo mlo amalipa, numa nashti keraja buti soske naje amen than kaj te kera praktika”, phenol Ivan Dervishevich taro Amalipa “Tolerancija za sve”. O Ivan prekalo kheliba maglja te sikavi e terne rromen tari olengiri tradicija thaj tolerancija. Svako rromani folklorno grupa prekalo khelipa mothovi jek vakeriba. Jek taro em pendjarutno splet kova o terne ki ivaneski folklorno sekcija sikljilje tano “Rromano bijav”. “Akava splet mothovol taro odova sar duj terne zamnglepe, numa olengere na manena odova prandipa te ovol. Odova ćhavo jek dive ola chorol, soske ki amende obichaj te e bori chorolpe. Ov nashol olaja, palo odova avena olakere, avola dji ko tikno konflikt mashkari olende, numa, on pomirinenpe, chuminenpe, thaj sare amalikane khelena”, phenol e koreografija o Ivan.
Tardicionalno manushikane rromane sheja
Rromane manushenge sheja ki Srbija diferente taro sever dji ko jugo, sar soj e buti em ki srbikane manushenge sheja. O Rroma djajbaja taro foro ko foro, lilje em o shaipa taro uravipa ko than ano kova avenaj. Dragoljub Ackovich phenol kaj sebepi taro odova sine ole bari muka bashi postavka taro Muzej taro rromano artistluko te kerol egzampli taro rromane sheja.
“E Rromnjen shaj te pendjaren premalo suknje. Rromani suknja ovol taro nekobor metre taro platno thaj naje sivdi, numa pacharipe ko trupo thaj palo odova steginipe. E Siknja ko phravdo kolori, naje kali, isi luludja thaj lungo tani. Rromani suknja isi po but kotora kola djana jek prekalo averm thaj jek kotor kova ovol sar djepa. Dujto elementi tanol i torba, rromani torba-thaj ani olate isi sa diso. O Rromnja phiravena rekla – sani jakna koja phravdi anglal, isi baro dekolte sebepi kana dol pe chuchi e ćhaven. Mafezi kova phiraven tane bare, phravde kolorija tha phiravena po purane djivlja po shero, a pot erne ki men. O Rromnja mangena ukrasija, phiravena narukvice, ogrlice, angrustika thaj odova sa taro zlato.
Murshikane rromane sheja naje but diferentne taro djuvlikane thaj phare te dikholpe soj rromano. Ackovich sar karakteristike ko murshikane sheja ulavola o gad, kaishi, tover. “Okova soj karakteristikano o dalame, numa gada bare digmencar. Odola digme tane taro srebro. Pantolke thaj o kundre jek sar em avera manusha so phiravena, a okova soj rromano tano kaishi. Rromano kaishi tano buhlo thaj isi but ukrasija, but tano zoralo soske koristinipe basho savena bucha, na samo bashi te ikerol o pantolke numa em basho nesave bucha. Ko khorano vakti ano thana kote djivdinenaj okhoraja odova sine fes. Okova soj karakteristikano basho rromane sheja, em but mursha kaste sine ucho status u pleme sine tikno tover kova nesavo drom taro srebro thaj ko Rroma sine thagaresko sastrn thaj karakteristikano basho svako Rrom kova sine domachini kamdjija basho grasta”, phenol o Ackovich.
*tekst preveo: Turkijan Redžepi
***Media thaj reform centar Nish ko avutno vakti ka sikavi serija taro tekstija thaj video tari kultura, tradicija, ćhib, religija, thaj neve kulturake praksencar taro Rroma ko Nish thaj pashe thaj po dur taro Nish. Media thaj reform centar Nish o tekstija ka objavini pi srbikani thaj rromani ćhib, sar kotor taro projekti “Rromanipe – Kultura, tradicija, ćhib thaj religija e rromengi” podikerdo taro MInistreumi tari kultura thaj informishiba tari Republika Srbija ko Konkursi basho sufinansiriba taro informishiba ko ćhibja taro nacionake minoritetija ko 2018. bersh.
