Sa e familija, barabar solidaripa, Rromano Kris – kultu taro chisto, rromani ćhib, o principi “importantno te ove, numa te ovol tut”, kult taro ćhave thaj purane, principi taro “akanipa” – belezhinena rromani kultura kola ulavena žlanija tari nisheski rromoloshko sikavni, numa sherutne rromane intelektualcija.
Pojam kova ovola ko sa akala karakterisike tari kultura tane Rromanipe numa Rromanipen. Akava pojam nakhavol pe sar “romstvo” numa “romskost” (pi srbikani ćhib), a phanlo ki kultura taro rromano identiteti. Termini Rromanipen 2003. bersheste alo ko jek avazi ko Strazbur kana ko SE sine intezivno debata ko puchipa taro kulturako rromano identiteti.
Osman Balich, sherutno taro YUrom centar phenol kaj ko odova beshipa alope kol jek konsenzus dji ko 10 elementija kola tane “em tikno amalikano sebepi basho akava heterogeno manushikanipa”, numa karakteristike tari kultura taro evropake Rroma. Elementija kola em but ki rromani kultura ov ulavi principi “imporatno te ove, numa te ovol” proncipi “akanipa” zhaj kult taro ćhave thaj phure.
“Amen odova kulturako principi “importantno te ove, numa te ovol” djivdinaja ko avdive thaj odova sebepi isiamen but problemija. Amenge materijalne bucha naje em importantne ko djivdipa. Principi taro akanipa, numa djvidipa “taro avdive dji taha”: odova so sine naje importantno, avutnipa ko Devleske vasta, me djivdinav avdive sar me mangav. Akanipa em importantno. Amen adjahar djivdina, thaj shaj te phenav kaj amen hari isi amen baripa ko odova, em ako palo odova isi baro chororipa. Kult taro ćhave thaj kult taro phure ki amende o Rroma arakhipe ko baro kotor taro rromani amalipa. Ćhave tane baravalipa, sebepi taro olende djivdinipe, sar em kori averende, numa na kera olen sebepi taro ćhavorikano dodatko, numa avereskere demografske politike. Odova ki amende naje. Na keraja ćhaven te astara teritorija, numa so taro odova kult e ćhavengo ovol kult premalo purane. Dji sig divede, nashi sine te dikhen rromen ko khera e puranenge”, phenol o Balich.
Rromane intelektualcija tari lumija thaj Evropa bershencar keren vakeriba so shaj sa te ovol RRomanipen, numa kola odola kulturake karakteristike kola oven jek basho sa o Rroma ki lumija. Sociolog thaj rromolog Dragoljub B. Djordjevich tari nisheski rromani sikavni phenol kaj odova na djal kolaj soske isi but na djndipa thaj o Rroma ulavde ko savena grupe thaj naje jek, avazi basho odova. Ov phenol kaj avdive da ko XXI veko, ko konferencije taro djndle manusha, shaj te shunenpe savena etnologija thaj antropologija kola phenena kaj na egzistirini rromani kultura.
“Odova nashti ovol, soske premali definicija, nashti ovol nijek manushikano amalipa bizo kultura. Dujto puchipa kobor odova kulturako identiteti zoralo. Djanol pe kaj isi manusha “zorale” kulturake identiteja thaj isi okola kaste naje odova zoralipa”, phenol o Djordjevich.
So kerol Rromanipe – rromani kultura
Sherutne rromane intelektualcija tari sa e lumija na gele dromeja tari konvencija: ćhib, pachavipa, tradicija thaj kultura te dikhol pe o Rromanipa, numa taro but karakteristike thaj okova so kerol e rromen taro sa o plemenija, andje ko reso te keren jek lil taro odova so ka belezhinol e kultura a bilo kaj te djivdinen. Numa, odothe da naje jek avazi, thaj o profesori Djordjevich taro odolaanalize ikaldja 7 obelezhija. Numa, ov phenol kaj taro odola 7 bucha nesave univerzalne, numa nesave naje basho sa o Rroma. “Numa odova naje bari buti. Valjani te khanchi ovol prosto, thaj te oven izuzetkija”, phenol ov.
“Angluno belzhipa taro Rromanipa shaj ovol pherdi familija – so magol te phenol kaj pherdi familija valjani te ovol rromani familija, bizo gadje – naroma. Dujto karakteristika tani solidaripe ki grupa. On kerena razlika ko kategorije AMEN – Rroma, thaj OKOLA – narroma/Gadje. Jek buti ovol kada sijam AMEN, ki grupa, a aber buti premalo okol kola naje Rroma numa Gadje.Numa odothe isi problem. NUma ako lafi taro Rroma protestantija – kori olende odova na vazhini, soske on ki grupa ovem sar AMEN – protestantija, thaj OKOLA, kola naje ko olengoro pachavipa”, phenol profesori Djordjevich.
Trito karakteristika tani sar koristinipe dajaki ćhib bashi komunikacija ko rromano amalipa, a bashi komunikacija averencar keren lafi olengere ćhibjaja. “Ki gužva, ko pazari, vashari, on kolaj ka nakhen tari rromani ćhib ki čhib kote djivdinena. Isi olen talenti bashi ćhib ko odoba gndipa sebepi soj tane ko thana kote djvdinena savena manusha. E Srbija shukar egzampli: dikhen e rromen taro Kosovo – on djanena pli dajaki ćhib, thaj djanena srbikani thaj ćhibačani ćhib. Ki Vojvodina djanena pli ćhib, srbikani thaj madjarsko”.
Shtarto karakteristika grupako autoriteti – numa isi granica ko shaj ovol autoriteti ki rromani mahala numa ki rromani familija. “Odola tane em purae. Numa, odoja tradicija te u purane anen paluno lafi, ko savena akoshiba, thaj ki familija po hari perola, sebepi so o terne kola sikavde thaj isi olen komunikacija okoleja so sikavi XXI veko, na magol gndipa, thaj lafija taro phure”.
Pandjshto karakteristika na beshena ko jek than – numa o Rroma shaj ovena ande ko nesave thana, numa na em manusha kola odothe djivdinena but bersha. Shovto karakteristika tani odoja so bsha kola on kerena na kerena o Gadje. “ On phenena kaj odoja eksploatacija taro narroma. Narroma tari jek rig phenena kaj odoja buti na mangena te keren, dji kaj o Rroma phenena kaj odova shukar shaipa te ovol kontrola ko odola bucha thaj taro odova djivdinen-“ Eftato karakteristika te on kerena bari razlika mashkaro chisto thaj nachisto. Odoja kategorija akharipe merime. “Sebepi taro stereotipija kola isi e narromen amen phenaja kaj on melale, so naje chache. On gndinena kaj o narroma naje chisto ko odova gndipa”.
Sociolog thaj romolog Djokica Jovanovich uzaro kult taro ćhave thaj kult taro chistocha, ulavena Rromani Kris.
“Purane, djandle manusha anenaj phenipa ko savena problemija ko amalipa. Odothe isi khanchi interesno so me phendjum: premalo na ramosardo krisi, e bage manushe ka kaznina numa shaj ka kerol buti. Na la olestar sa, ako o bangipa, naje pharo. Rromani kris tano djide po but – po hari thaj avdive po negde isi ko rromano amalipa”, phenol Jovanovich.
Bizi kultura sar shaipa taro djivdipa nashti ovol khanchi
Jek avazi isi em e nishiske romologien thaj intelektualcien kaj po shukar thaj arakhli kultura valjanol, maj anglal, te ovol kulturno politika thaj institucije kola ka keren buti ki rromani kultura.
“Te jek kultura shaj phiravolpe, valjani te ovol tumen sikavno sistemi, valjanol te ovol tumn pachavipa mashkaro generacije, odova isi ko sa o familije, thaj ko rromane familije. Odola naje vrednostija kolencar odikerolpe amalipa. Okova so avdive ačhola tari kultura tan eterne Rroma kola keren buti sar artistija, kola kerena shukar poezija. Na samo terne rahmetlija Baja Saitovich sar me gndinav sine shukar pesniko, isi tumen Zoran Tairovich ki Vojvodina – drabarutno artisti kole isi mashkarmenushengi reputacija, koja sikavi ki sa Evropa. Ov ulo doktori ki akaja buti. Numa odola sluchaija ko jek djeno, thaj na dićhon ko amalaipa, sar em ki amende – kultura na dičhol ko amalipa, dićhol antikultura”, phenol Djokica Jovanovich.
Basho Osman Balich puchipa tari kultura em importantno puchipa, soske sa ki kultura. “Mo dad Sait Balich kova kerdja YURom centar thaj ingarolaj Amalipa Rrom sine koncepti te kulturaja valjanol te menjinipe djivdipe ko Rroma. Akale bersheste ovola 20 bersh sar mulo. Avdive isitumen nevo evropako koncepti, ano kova sijum em me – akhara ole socijalno inkluzija, kaj amen keraja savena socijalno mere, projektija ano kola djana but thajra, averengere thajra a naje bare reso. Odova socijalno inzhenjering, dićhol sar sigutni metoda, numa odov naje adjahar, sebepi: savi tumenge e kultura – adjahar tumenge ekonomija, savi tumenge kultura – djahar tumenge sport, thaj beshipaske thana. Bish bersh na kerdjam buti ki kultura, kerdjam nuti ko socijalno inzhenjering, odoleske amenge reso nisavo. Mashkaro odola duj konceptija isi than basho vakeripa, thaj te menjinipe diskurs thaj politika premalo rroma. Bizi kultura sar shaipa taro djivdipa nashti ovol khanchi”, phenola o Balich.
*Tekst preveo: Turkijan Redžepi
***Media thaj reform centar Nish ko avutno vakti ka sikavi serija taro tekstija thaj video tari kultura, tradicija, ćhib, religija, thaj neve kulturake praksencar taro Rroma ko Nish thaj pashe thaj po dur taro Nish. Media thaj reform centar Nish o tekstija ka objavini pi srbikani thaj rromani ćhib, sar kotor taro projekti “Rromanipe – Kultura, tradicija, ćhib thaj religija e rromengi” podikerdo taro MInistreumi tari kultura thaj informishiba tari Republika Srbija ko Konkursi basho sufinansiriba taro informishiba ko ćhibja taro nacionake minoritetija ko 2018. bersh.
