Ki rromani familija, tari Kroch ki krch mothovenajpe o paramisija, kola o manusha korkore shunenaj taro ple purane. Rromani kultura tani ki ćhib, thaj o knjizhevnoct phiravilajpe mujeja.
Dragoljub Ackovich ki pli pustik “Tradicionalno namaterijalno kulturako rromano barvalipa” sar angluno srbikano rromolog kova ikaldja angluni pustik taro Rroma ki srbikani ćhib phenol kaj o Petar Asi-Markovich. Pustik “Stematografija sireč opisanije načalnogo proishoždeenija Ciganov mađarski s nekimi pripovedkami“ iklilji 1803. bersheste.
Duj em pendjarutne rromologija ko 20.veko sine Rade Uhlik thaj Tihomir Djordjevich. Rade Uhlik ko 1937.bersh sikavdja angluni zbirka taro manushege gilja “Rromane gilja”, po palal sine panda importantne kotora, sar soj paramisija ki rromani thaj srbikani čhib “Rromane paramisija” thaj srbo-croatijako alavari “Rromane alava”. Tihomir Djordjevich em but krdja buti ki rromani proza. Ov ko 1933. bersh ikaldja „Ciganske narodne pripovetke“. Ki odoj zbirka o Djordjevich belezhindja kaj ko Aleksinac e rromencar kolencar kerdja lafi em but odola paramisija vakerena ko jeven.
“Ko jevendeske lunge racha, kana isi olen kash, kedenape po nekobor familije ko jek kher, beshena uzari jag thaj kerena lafi. Po but droma ko jeven naje olen kashta, thaj pashljona kana perol tamina. Sa e familija sovela ko jek than. Dji ki ekvashi rat. Sare soven kobor valjani thaj ushtena taro sojbe. Sebepi soj shil na ushtena taro plo than, numa keren lafi, so ko dikhlja ano suno, thaj so ka ovol, palo odova kerena lafi taro paramisija dji kaj na phravdjol sabaj. Adjahar o tikne ćhave da shunen thaj sikljovea”, phenol o Djordjevich.
Rromani poezija – poezija koja ikljol tari dusha
Gina Ranjichich (1830-1891) sina angluni pesnikinja ki Srbija. Olake gilja sikavdja etnolog Hajnirih fon Vislocki ko zborniko “Ciganska poezija”. Nesave taro em pendjarutne pesnikija sine Slobodan Berberski, kova sine angluno prezidento tari Lulmijaki organizacija e rromengi, Trifun Dimich, Predrag Jovichich, kova ramosardja anglini pustik haika pi rromani ćhib, Jovan Nikolich, Baja Saitovich Lukin, Ishtvan Farkash, Desanka Randjelovich, Rajko Djurich thaj but avera.
Numa, akala pesnikija ne samo prekalo rromano knjizhevnost thaj kultura prekali poezija thaj so kedena gradja prekali mujeski tradicija e rromengi thaj prekalo sikljovipaski buti. Rajko Djurich ulo doktori temaja tari kultura e rromengi ki SFRJ thaj dji avdive ramosardja po but taro 500 ćlnkija thaj pustika. Prekali pli buti istorijaja taro Rroma thaj rromanoknjizhevnost, holocaust taro Rroma, gramatikaja thaj ramosardipj tari rromaani ćhib. Sociology thaj romolog Djokica Jovanovich phenol kaj tano jek taro shukar pesnikija.
“Oleskiri poezija valjani te chitine. Odoja poezija ingari sa odova pharipe, muka thaj odoja tani shukar poezija. Poezija koja ikljol tari dusha thaj djivdipa tani shukar poezija”, phenol o Jovanovich.
Basho sociology thaj romolog Dreagan Todorovich ko vakeripa taro rromano knjizhevnoct but importantno kobor o Rroma korkore ka pendjaren o kapacitetija kola avdive ko predstavnikija taro po terne thaj mashkarune generacije taro olengoro manushikanipa.
“Ikerav ki godi kana aglal o desh bersh, sebepi taro jek rromano lideri akatar, rahmetlija Baja Saitovich Lukin, gelo ko prokuplje, ov igardjamen ko jek rromano kher thaj sikavdja amenge deshe bershenga ćhaja koja ramosrol gilja. Naje te bistrav odova dikhipa olaha, thaj olakiri zbirka, thaj olakoro recituipa. Te nekobor bersh po palal odoja ćhaj avol ko Filozofikano fakulteti te ramosarolpe, avol ki mande thaj puchol: “ikeren li ma ki godi, sijenaj ki mande khere? Odola egzmplija bashi amende importantno taro nakhlo vakti. Kobr o rromano manushikanipa thaj I rashtra ani koja djivdinen ka dikhen odova, ko ne but egzamplija tari elita koja ovol. Kobor rromano manushikanipa andral, numa o manusha thaj rashtra kaj djivdinen, ka den podikerippa ko rromane manusha kola sa den pestar bashi afirmacija tari rromani kultura. Ako pi olende akana ulazhina, odova ovol garancija basho avutnipa”, phenol o Todorovich.
Rola taro narroma ko arakhipa tari rromani kultura thaj panteon
Avdive isi but manusha so amngena te arakhen rromane paramisija, gilja, legend mashkaro Rroma thaj narroma. Dragoljub Ackovich prekali Komisija basho sikljovipa taro djivdipa e rromengo SANU thaj prekalo amalipa ko knjizhevnikija tari Srbija, ramosarol thaj aktivno kedol bucha taro djivdipa e rromengo, dji kaj ko Nishi, prekali rromoloshko sikavni sociologija sikljovena rromano kulturako identiteti prekalo sa o aspektija taro djivdipe e rromengo. On panda kedena paramisija taro jugoistoko e Srbijako, sar so odova kerdja o profesori Dragioljub B. Djordjevich kova kerdja e zbirka tro rromane paramisija ki jugoistokosi Srbija “Machke thovena sheja”.
Bajku pročitao: Davorin Dinić
“Kobor isi anonimno knjizhevnikija, manusha kola kedenaj paramisija kola sine retko, legend. Adjahar shaj kera suksesi te o vakeriba tari namaterijalno kultura ovol ko ramosarde tragija. Oakava so vakerav valjani te dikhen importantno: zadatko taro narroma te azhutinen e rromenge kobor valjanol, te taha ovol sar valjanol e rromani elita. Khoni ka phenol taro Rroma: sar o Srbija keren buti ki rromani kultura. Rrola taro narroma, intelektualno akademijaki elita valjani te podikerol ovipa tari rromani elita koja po palal autonomno thaj autohtono ka ikerol pli kultura. Ako akana shaj te on keren, te aćhaven ramosarde tragija tari rromani kultura, odova ka ovol em baro azhutipa basho rromano manushikanipa: te pli kultura ten a ikeren ko namaterijalno, numa ko mamterijalno, numa ramosarde tragija”, phenol Dragan Todorovich.
Keribaja lafi taro kulturako identiteti ov phenol kaj phare te ovol rekonstrukcija taro rromano panteoni, numa sfera ani koja baza taro rromano kulturako identiteti, sebepi so naje ramosarde tragija. Odova sebepi, valjani te arakhen pe paramisija, legend kla keren rromanipa “numa na valjani te odova ovol focus taro manusha kola kerena akaja buti”, phenol o Todorovic. Panda jek drom phenol kaj po but valjani te kerol pe buti ko rodipa so avdive kerena rromane lilvarlutne, soske odova ka ovol gradja basho rromano panteon.
*Tekst preveo: Turkijan Redžepi
***Media thaj reform centar Nish ko avutno vakti ka sikavi serija taro tekstija thaj video tari kultura, tradicija, ćhib, religija, thaj neve kulturake praksencar taro Rroma ko Nish thaj pashe thaj po dur taro Nish. Media thaj reform centar Nish o tekstija ka objavini pi srbikani thaj rromani ćhib, sar kotor taro projekti “Rromanipe – Kultura, tradicija, ćhib thaj religija e rromengi” podikerdo taro MInistreumi tari kultura thaj informishiba tari Republika Srbija ko Konkursi basho sufinansiriba taro informishiba ko ćhibja taro nacionake minoritetija ko 2018. bersh.
